معلم با آموزش و نشرِ علم، انسانها را به سوی کمال و پیشرفت سوق می دهند
معلم، نقش راهبری و تربیت نسلی را بر عهده دارد که در آینده‌ای نه چندان دور عهده‌دار مسئولیت‌های مهم آن جامعه می‌شوند. اَعمال و رفتار معلم در اعماق وجود دانش‌آموزان نفوذ کرده و تاثیرات ماندگاری از خود به جا می‌گذارد و در اصل معلم، معمار اصلی ساختار و شخصیت افراد جامعه بوده و نسل آینده کشور مدیون تلاش، کوشش و فداکاری آنان است.
ارزش کار معلمان ایران عزیز در دوران طوفان بیماری ملهک کرونا به خوبی برای جامعه هویدا شد آنان با هر نوع امکاناتی که در اختیار داشتند، اجازه ندادند چراغ نظام تعلیم و تربیت کشور خاموش شود. با فداکاری و از خودگذشتگی صحنه های افتخارآفرینی را در نظام تعلیم و تربیت ایران خلق کردند که در تاریخ این مرز و بوم بی سابقه و جاودانه خواهد ماند.
گاهی اوقات قلم در توصیف حماسه ها و فداکاری های معلمان قاصر است و باید دنبال واژه هایی برای بیان توانمندی، کارآیی و تاثیرگذاری شگرف آن گشت. معلم یکی از اقشار فهیم و خدمتگزار در نقاط مختلف کشور حضوری موثر و تاثیر گذاری چه مناطق برخوردار و چه غیربرخوردار دارند.
در مناطق عشایری و روستاهای دور افتاده و بدون کم ترین امکانات بهداشتی و رفاهی به مسئولیت خود عمل می کنند و یار و غمخوار آنان در مسائل و مشکلات زندگی هستند. یکی از همکاران عزیز تعریف می کرد اولین سال کارش در منطقه ای خدمت می کرد که اول پائیز می رفت و آخر اردیبهشت ماه به خانه بر می گشت. این فداکاری ها، رنج و دردها ارزشمند هستند و باید قدردان آنها بود.
معلم یعنی همراه و غمخوار جامعه که دردها و رنج های آنان را به عینه لمس می کند و در کارها و فعالیت های آنان حضور موثر و پر رنگی دارند.
معلمی یکی از شریف ترین و موثرترین مشاغل جامعه است. معلم با آموزش و نشرِ علم، انسانها را به سوی کمال و پیشرفت سوق می دهند، احترام به همنوع، کمک به دیگران، شجاعت، جوانمردی، از خودگذشتگی و ایمان را بر لوح جان و ضمیر پاک انسانها ثبت می کند و ندای همیاری، نودوستی، صلح و آشتی را در جهان طنین انداز می کند.
بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، نقش معلم در جامعه را نقش انبیاء می داند و می گوید:« انبیاء هم معلم بشر هستند. نقش بسیار حساس و مهمی است و مسئولیت بسیار زیاد دارد». حضرت علی(ع) می فرماید:« به احترام پدر و معلمت از جای برخیز حتی اگر فرمانروا باشی». این ارزش کار معلم است که باید برای جامعه بیان و تبیین شود. صدا وسیما، رسانه های مکتوب، دیداری و شنیداری باید ارزش کار و فداکاری معلم را برای جامعه تبیین کنند که با چه مسائل و مشکلاتی روزگار می گذارنند تا جامعه از علم، دانش و آگاهی عقب نماند.
ویکتور هوگو درباره ارزش کار و تلاش معلم می گوید:« معلم در هر ملتی، چراغی است که به عموم افراد نور می دهد».
تغییر و دگرگونی در جامعه و ایجاد شور و نشاط در آن با مدرسه شروع می شود و کسی این شور و نشاط را به جامعه تزریق می کند، معلم است. در دوران کرونا برخی معتقد بودند وقتی مدارس باز هستند یعنی جامعه زنده است چون طراوت و سرزندگی مدرسه به جامعه تزیق می شود.
هر کسی نمی‌تواند معلم شود
ثبات و آسایش و آرامش جامعه از مدارس سرچشمه می گیرد که سکاندار آن معلم و ارزش و اعتبارش از اوست. باید بنگریم چه کسی را برای کار معلمی انتخاب می شود. هر معلم باید ویژگی هایی از جمله: معلومات و سطح دانش علمی کافی، مهارت های فردی(ارتباطی، اجتماعی و...)، خصوصیات فنی و حرفه ای و... داشته باشد. این فرد باید از هر جهت آمادگی معلم شدن را داشته باشد نه اینکه به خاطر کمبود معلم اجازه بدهیم هر کسی وارد کسوت معلمی شود. معلمی قدر، منزلت و حرمت دارد و هر کسی که خواهان کار معلمی است باید ویژگی ها و خصوصیات آن را داشته باشد تا بتواند مسئولیت به این بزرگی را بر عهده بگیرد. چون سرنوشت آینده جامعه را در دست می گیرد.
معلم در فرآیند جامعه و فرهنگ پذیری و شکل گیری هویتی به ویژه هویت فرهنگی و اجتماعی دانش آموزان نقش کلیدی دارد. بنابراین موفقیت نهاد تعلیم و تربیت وابسته به تربیت فرهنگی و شکل گیری هویتی آموزش معلمان است. معلمان برای تحقق این اهداف باید آمادگی لازم داشته باشند. وظیفه آماده سازی معلمان هم بر عهده مراکز تخصصی یعنی مراکز تربیت معلم است.
ارزش کار معلم قابل بیان نیست
مهم‌ترین و تأثیرگذارترین عامل بعد از خانواده، معلم است که نقش ارزنده ای را در جامعه پذیری و مسئولیت پذیری دانش آموزان ایفا می کند. لذا شغل معلمی مقدس است و برای وارد شدن به این عرصه باید یک سری استانداردهای ویژه و عمومی را رعایت نمود. معلم باید نسبت به وظایف خود در تعلیم و تربیت دانش آموزان واقف باشد. تأثیر نقش معلم در تربیت و پیشرفت تحصیلی و موفقیت دانش‌آموزان بدون همکاری والدین و خود دانش‌آموز حاصل نمی‌شود. در واقع معلم با انجام دادن فعالیت‌ها و وظایف خود نیمی از فرآیند تعلیم و تربیت را پیش می‌برد، خانواده با حمایت و همدلی می‌تواند در کنار او برای تحقق اهداف آموزشی و تربیتی قدم بردارد و به نوعی خانواده و معلم مکمل همدیگر هستند تا بتوانند دانش آموزان را برای آینده ای روشن و امیدبخش تربیت کنند و به قول گای کاوازاکی« اگر می خواهی مجسمۀ کسی را بسازی، مجسمۀ معلمان را بساز، آنها قهرمانان جامعه هستند».
از کار معلم، تقدیر از قدر، منزلت، و جایگاه والای و ارزشمند معلمان در پیشبرد اهداف جامعه است که همانند شمعی برای تعلیم و تربیت فرزندان این مرز و بوم می سوزند تا شکوفه ای به نهالی و نهالی به درختی تناور برای تکیه گاه جامعه تبدیل شود.
این معلم شایسته بهترین هاست که باید نثار وجود ذی قیمت آن شود... هر چه از ارزش و منزلت معلم بگوییم و بنویسیم کم است، نتوانسته ای گوشه ای از فداکاری و ازخودگذشتگی آنان را جبران کنیم...
معلم بجز عشق، عطوفت و نوع دوستی را به دانش آموزان یاد نمی دهند. ظرفیت و توانایی درک و دریافت دانش آموز است که مسیر زندگی او را در جامعه تعیین نموده و در کوره زندگی پخته شده و لعاب می گیرد، آنجاست که از دیگران یاد می گیرد چگونه ارزش ها و فعل های دورنی خود را به منصه ظهور برساند. افلاطون می گوید: « مسیری که با آموزش معلم آغاز شود، زندگی آینده را تعیین می کند».
معلم چیزی جز خوبی، راستی و درستی از دانش آموز نمی خواهد و هدفش هم تربیت انسانی مسئولیت پذیر، توانمند، کارآمد و... برای ساختن فردایی بهتر برای جامعه ای که در آن زندگی می کند.
هر چیزی برای اینکه به یک برند ملی و بین المللی تبدیل شود باید یک سری ویژگی های منحصر بفرد و یک از سری اصول خاصی پیروی کند تا بتواند در رقابت با یک دیگران عرض اندام کند.
معرف هر مدرسه ای معلمان توانمند، کارآمد، اثربخش و عوامل اجرایی آن هستند و کنار اینها نباید از دانش آموزان خلاق، نوآور و تاثیرگذاری که از آن فارغ التحصیل می شوند، به سادگی گذشت.
ارزش و اعتبار هر مدرسه ای در گروه معلمان توانمند، خلاق و نوآور آن مدرسه است که زمینه شکوفایی و اعتلای آن را فراهم نموده و آن را به یک برند ملی و بین المللی تبدیل می کند و به نوعی معلم در یک مدرسه خود یک برند برای جلب مشارکت اولیاء در مدارس هستند.
ارتباط و تعامل معلم و دانش‌آموز
معلم و دانش‌آموز مکمل همدیگر و رابطه ای دو جانبه با هم دارند و یکی از مهم ترین عواملی که باعث ایجاد این ارتباط می شود دانش، شناخت، احساس و درک معلم نسبت به دانش آموزان است که باعث شکل گیری نوع نگرش و برداشت معلمان از دانش آموزان می شود.
در واقع معلم تسهیل کننده روند و فرآیند آموزشی و تربیتی مدرسه است تا دانش آموزان بتوانند به راحتی مسائل آموزشی و تربیتی خود را به کمک مدرسه حل کنند.
البته در فرآیند آموزشی و تربیتی باید نقش ویژه ای را هم برای اولیاء دانش آموزان در نظر گرفت بدون هماهنگی مدرسه و اولیاء دانش آموزان هیچ برنامه آموزشی و تربیتی در مدرسه به نحو مطلوب اجراء نخواهد شد چون یک پایه اصلی این تعامل یعنی خانواده دانش آموزان در فرآیند آموزشی و تربیتی غائب است لذا برای اینکه مدارس در کارشان موفق شوند نیازمند همکاری و همراهی خانواده دانش آموزان هستند. چون بدون همکاری اولیاء دانش آموزان مشارکت، مسئولیت پذیری و سایر مسائل آموزشی به نحو مطلوب در مدرسه اتفاق نمی افتد.
توانمندی، کارآمدی و اثربخشی معلمان است که خانواده ها را به مشارکت در برنامه ها وطرح های مدرسه تشویق می کند یعنی زمانی که خانواده ها از کار معلمان مدارس راضی هستند با هرگونه تغییر و تحول در روند آموزشی و تربیتی فرزندانشان موافقت، همکاری و همراهی می کنند.
به نوعی می توان گفت ارزش کار معلمان است که اولیاء را به مدرسه پیوند می زند و آنها را وادار به همکاری و تعامل با مدرسه می کند.
چالش‌های نظام معلمی در ایران
چالش های نظام معلمی در آموزش و پرورش ایران مربوط به امروز و دیروز نیست این چالش ها عمری به درازای آموزش و پرورش ایران دارند از همان زمانی که آموزش و پرورش به شکل مدرن و امروزی در ایران شکل گرفت و در طی زمان به تکامل رسید این چالش ها با این نظام رشد پیدا کردند و اکنون در آن ریشه دوانده و برای قطع آنها نیازمند همکاری دولت و مجلس است.
معلم در مدرسه و به طور کلی در نظام تعلیم و تربیت با چالش هایی روبرو است که برای خروج از این چالش ها نیازمند برنامه ریزی و تعیین استراتژی مشخص و معینی برای بر طرف کردن آنهاست. از جمله:
1- بزرگترین چالشی که فرهنگیان با آن روبه‌رو هستند، پایین بودن سطح زندگی و درآمد آنان نسبت به سایر کارکنان دولت است. البته قدم‌هایی برای جبران این فاصله برداشته شده است ولی نیازمند توجه و جدیت بیشتری در این زمینه است.
2- محتوای آموزشی؛ بسیاری از معلمان اعتقاد دارند که محتوای آموزشی نیازمند تغییر و دگرگونی است و باید متناسب با شرایط و نیاز جامعه بازنگری و اصلاح شوند.
3- پایین بودن سطح معلومات و دانش فنی برخی از معلمان که این نقیصه را می توان با برگزاری دوره های آموزشی استاندارد و تخصصی بر طرف کرد.
4- عدم تطبیق پذیری برخی از معلمان با شرایط و فناوری های نوین آموزشی و اطلاعاتی و به طورکلی نداشتن درک درست از فناوری های نوین و اصرار بر ادامه استفاده از روش های آموزشی سنتی
5- ناتوانی برخی از معلمان در ایجاد ارتباط و تعامل با عوامل مدرسه و اولیاء دانش آموزان
6- بی کیفیتی دوره های آموزشی(دوره های ضمن خدمت).
7- بی انگیزگی برخی از معلمان به خاطر فسردگی شغلی
8- نبود زیرساخت های مناسب برای ارائه دروس فنی و تخصصی در مدارس
9- فضای نامناسب و نبود امکانات و تجهیزات آموزشی در برخی از مدارس
10- اجرای ناقص برخی از طرح و برنامه های آموزشی از سوی ادارات
11- تنوع بسیار زیاد منابع اطلاعاتی و آموزشی در دسترس دانش آموزان باعث ایجاد معضل برای معلمان مدارس شده است چون برخی از دانش آموزان به اطلاعات و منابعی دارند که معلم از آنها بی خبرند.
12- نداشتن شرح وظایف پست معلمی(متاسفانه مدیران و عوامل اجرایی مدارس هم شرح وظایف ندارند و اگر هم دارند آن را اجرا نمی کنند، به طوری که خدمتگزاران و سریداران در مدارس خدایی می کنند...).
13- معلم با دانش آموزانی سروکار دارد که دارای تفاوت های فردی و بعضاً دارای مشکلات خانوادگی و مسائل روانی هستند.
14- نداشتن شرح وظایف
15- و....
چالش‌های نظام اداری آموزش و پرورش برای معلمان
1- ناتوانی در تامین نیازهای مالی و معنوی معلمان
2- نداشتن الگوی مناسب برای ایجاد ارتباط و تعامل با معلمان و مدارس
3- دخالت ادارات در امور آموزشی و تربیتی مدارس
4- سرانه آموزشی ناکافی
5- تعداد زیاد بخشنامه ها و طرح های نیمه تمام در مدارس
6- نگاه از بالا به پایین به مدارس
7- ناهماهنگی ادارات و مدارس در اجرای آئین نامه اجرایی مدارس
8- طرف مشورت قرار ندادن معلمان در تهیه و تدوین بخشنامه ها، طرح ها و برنامه های آموزشی و تربیتی
9- عدم تفکیک بین نیروی اداری و آموزشی
10- نداشتن نگاه فنی و تخصصی به کار معلمان
11- نداشتن شرح وظایف
12- ناقص اجرا شدن طرح تکریم ارباب و رجوع در ادارات آموزش و پرورش
13- و....
برای اینکه معلم بتواند نقش خود را در مدارس و نظام آموزش و پرورش ایفا نماید باید یک سری تجهیزات، امکانات و زیرساخت های لازم برای آنان فراهم شود:
اول: راه اندازی گروه های اندیشه ورز در آموزش و پرورش یک ضرورت انکارناپذیر است که باید مورد توجه جدی مسئولان قرار گیرد برای اینکه هر طرح و برنامه ای که بخواهد در آموزش و پرورش اجرا شود اول در این گروه های اندیشه ورز به نقد و بررسی کشیده شود و بعد برای اجرا و کارتخصصی و کارشناسی به شورای عالی آموزش و پرورش ارائه شود.
دوم: توجه به معلمان توانمند، برجسته و موثر در روند تعلیم و تربیت دانش آموزان، برای آن دسته از معلمانی که دارای فعالیت و دستاوردهای برجسته و موثری در روند تسهیل آموزش و پرورش هستند باید یک سری تسهیلات تشویقی در نظر گرفته شود.
سوم: ایجاد فرصت های مطالعاتی برای معلمان در فصل تابستان؛ یکی از راه های افزایش سطح معلومات و تکنیک های هر شغلی استفاده از تجربیات و دستاوردهای کشورهای دیگر است در این بین با توجه به اینکه معلم با دانش آموزانی سروکار دارد که با انواع و اقسام راه های کسب اطلاعات آشنایی دارند لذا نیازمند بروز رسانی دانش و اطلاعات خود در حوزه های مختلف است بنابراین یکی از این راه ها ایجاد فرصت های مطالعاتی برای آنان است.
چهارم: توجه جدی دولت و مجلس به بحث رفاهی و معیشتی معلمان، دور کردن استرس و اضطراب از معلمان برای داشتن ذهنی آرام و منسجم را می توان از طریق تهیه بسته های رفاهی و معیشتی برطرف کرد.
پنجم: توجه جدی به برگزاری دوره های آموزشی استاندارد برای ارتقای کیفیت کار معلمان در مدارس
ششم: جداسازی کادر آموزشی و اداری از همدیگر؛ یعنی کسی که برای آموزش و تربیت دانش آموزان استخدام می شود فقط کار معلمی انجام دهد و در طرف مقابل کسی که برای انجام کارهای اداری استخدام می شود باید فقط کاری اداری انجام دهد و نباید برای شغل معلمی بکارگیری شود. چون بین کار اداری و معلمی زمین تا آسمان تفاوت وجود دارد.
هفتم: ایجاد مراکز مشاوره و راهنمایی برای معلمان تا بتوانند مسائل و مشکلات خود را به کمک این مراکز بر طرف کنند.
هشتم: ستاد همیشه و در هر حال باید در خدمت معلم و مدارس باشد و نباید خود را تافته ای جدا بافته از معلمان و مدارس بدانند و باید جلوی دخالت آنها در کار مدارس گرفته شود، متاسفانه بسیاری از دخالت های ادارات در کار مدارس به جای رفع مشکلات باعث ایجاد مشکلات و مسائل عدیده ای برای آنها شده است. بنابراین باید فرصت دخالت ادارات در کار مدارس گرفته شود.
نهم: تفویض اختیار به مدیران مدارس بر اساس آئین نامه اجرایی مدارس، این آئین نامه شاکله اصلی مدیریت مدارس است که اگر براساس آن اقدام شود بسیاری از مسائل و مشکلات مدارس برطرف خواهد شد.
دهم: تامین بودجه لازم برای تهیه زیرساخت های مورد نیاز آموزش و پرورش
یازدهم: ایجاد تسهیلات لازم برای فرزندان فرهنگیان همانند هیات های علمی دانشگاه ها
دوازدهم: انتخاب وزیر آموزش و پرورش از بین فرهنگیان متخصص و دارای تجربه معلمی از کلاس درس تا دیگر سطوح مدیریتی آموزش و پرورش(درد و رنج معلمان را به عینه لمس کرده باشد و به قول معروف خاک کلاس درس را خورده و استخوان خورد کرده این حرفه مهم و تاثیرگذار در جامعه باشد(.
سیزدهم: انتخاب چهره ماندگار معلمی در هفته معلم و اهدای نشان به آنان.
چهاردهم: اجرای نظام رتبه بندی بر اساس صلاحیت های حرفه ای شغل معلمی
و بسیاری از موارد دیگر...
خلاصه اینکه مشکلات و مسائل فرهنگیان و آموزش و پرورش حل و فصل نخواهد شد مگر با همت ملت، دولت و مجلس ... هر کسی دغدغه آینده فرزندان این مرز و بوم را دارد باید وارد این عرصه سخت و طاقت فرسا شود و به کمک آموزش و پرورش بیاید.
به شخصه معتقدم نحوه انتخاب و انتصاب وزیر آموزش و پرورش باید از سایر وزرای دولت متفاوت باشد و باید بر اساس یک سازوکار معین و مشخص و به دور از دخالت های سیاسی این کار انجام شود و اگر وزیرآموزش و پرورش از طریق مرجعی مانند شورای عالی آموزش و پرورش(معرفی سه نفر از متخصصان با تجربه و... بررسی، ارزیابی و گزینش آنها توسط این شورا و اولویت بندی و بر اساس صلاحیت های فردی و حرفه ای) به رئیس جمهور معرفی شوند، بهتر است.
هر کاری که برای حفظ شان و منزلت معلم انجام شود تا او احساس آرامش و آسایش نماید به همان اندازه دانش آموزانی مطیع، آرام و دوستدار همدیگر و... تحویل جامعه خواهد شد.
به هر حال روز خجسته معلم را به فرهنگیان عزیز تبریک عرض می کنم و امیدوارم روزی برسد که فرهنگیان عزیز و شریف ایران اسلامی، دغدغه اي جز آموزش و پرورش دانش آموزان اين سرزمين نداشته باشند ... ان شاء الله«
محمدباقر امیری -کارشناس مسائل آموزش و پرورش